Gemeenten willen met vroegsignalering voorkomen dat inwoners nog dieper in de schulden raken. Er lopen talloze initiatieven bij gemeenten en hun partners. VNG pakt de overkoepelende vraagstukken op.

Door: Marieke Vos

Naar schatting 1,4 miljoen huishoudens in Nederland kampen met problematische schulden of lopen een groot risico daarop. De aanpak van schuldenproblematiek is dan ook een belangrijk politiek thema, zowel landelijk als lokaal. Het kabinet kwam met een brede Schuldenagenda en de aanpak is een speerpunt in bijna alle nieuwe gemeentelijke college-akkoorden. Het is een belangrijke opgave in het Interbestuurlijke Programma (IBP), er is een landelijk ondersteuningsprogramma Schouders Eronder en ook de taskforce Samen Organiseren heeft schuldenproblematiek tot een leidend thema benoemd. Zo'n tweehonderd gemeenten zijn bezig met vroegsignalering, waarmee ze willen voorkomen dat inwoners nog dieper in de schulden komen. VNG Realisatie is bezig met een inventarisatie van initiatieven die slimme gegevensuitwisseling en ketensamenwerking helpen versnellen en verbeteren, in het project Verbinden Trajecten Schuldenproblematiek. Doel is dat gemeenten van elkaar leren en meer samen kunnen optrekken op dit voor bijna alle gemeenten belangrijke thema.

Het juiste signaal

"We vinden het belangrijk om in een vroeg stadium bij mensen achter de voordeur te komen, zodat we de kosten voor hen en de maatschappij laag houden," zegt Maria Buur, projectleider Vroegsignalering bij de gemeente Nijmegen. Nijmegen werkt met de VPS-aanpak (VindPlaats van Schulden, een dienst van het Bureau Krediet Registratie - BKR). Deelnemende partijen, zoals de gemeente, het energiebedrijf, alle Nijmeegse woningcorporaties, het waterbedrijf en vier zorgverzekeraars, leveren de NAW-gegevens van hun klanten met een betalingsachterstand aan bij het BKR. Die stuurt de gemeente elke maand een lijst met zo'n 75 adressen, 'matches' in jargon, waar de gemeente naartoe kan. Het is zoeken naar het juiste signaal, vertelt Buur: "Je wilt niet te laat komen, als de schulden al hoog zijn. Maar je wilt ook niet te vroeg zijn, want dan staan inwoners niet open voor ons hulpaanbod." Uiteindelijk is met het BKR gekozen voor een signaal van een betalingsachterstand van maximaal honderd dagen in drie opeenvolgende maanden, bij twee aanbieders. "Dat kan nog veranderen, we onderzoeken nog steeds wat de optimale match geeft." Is er een match, dan worden de incassomaatregelen van de partijen die hebben aangeleverd op dat adres stopgezet. Het team Op-de-rit van Bureau Schuldhulpverlening stuurt deze mensen een flyer met een hulpaanbod. Wordt er geen contact opgenomen, dan gaat er een klantmanager naartoe. Als de inwoner ondersteuning wil, dan kijkt de klantmanager naar het financiële huishouden van de inwoner. Mogelijk worden er betalingsregelingen getroffen en eventueel een lening via de Gemeentelijke Krediet Bank afgesloten. Buur: "Na deze 'eerste hulp' wordt indien nodig een aanbod voor een vervolgtraject gedaan, via het reguliere traject schuldhulpverlening of via een van de ketenpartners die in Nijmegen actief zijn in schuldhulpverlening." Als er niet binnen twee maanden afspraken met de klant gemaakt worden, wordt het incassotraject hervat.

Lange adem

Het project loopt nu twee jaar en is door het nieuwe college met vier jaar verlengd. Die lange adem blijkt belangrijk, zegt Buur: "Het effect van het project is nu ook merkbaar doordat mensen die we in een eerder stadium hebben benaderd nu zelf contact met ons opnemen: we hebben toch een zaadje geplant." De komende tijd start Nijmegen meer projecten om schuldenproblematiek aan te pakken, zoals het inrichten van financiële spreekuren op wijkniveau (Financieel Expert in de Wijk), in samenwerking met de Sociale Wijkteams en de Stips (informatie- & adviespunten op wijkniveau). En een project in het kader van de wanbetalersregeling (CAK - wegens achterstanden in het betalen van de zorgverzekering). "We meten de resultaten van onze projecten en onderzoeken wat wel en niet werkt en hoe we vroegsignalering kunnen plaatsen binnen de andere instrumenten die we hebben voor schuldhulpverlening."

Op het juiste moment aan de deur

De gemeente Tilburg werkt ook met vroegsignalering, op een andere manier. Het combineert geen data, maar gaat in afzonderlijke projecten met partners aan de slag. Joke de Kock, manager schuldhulpverlening gemeente Tilburg: "Dat is een bewuste keuze, want het is mijn sterke overtuiging dat je op het juiste moment aan de deur moet komen. Als iemand twee maanden lang de energierekening niet heeft betaald, dan is dat bijvoorbeeld niet meteen ernstig. Maar als iemand de huur niet betaalt terwijl dat nooit eerder is gebeurd, dan is dat een belangrijk signaal waarop wij willen reageren." Het college maakte budget vrij voor een programma van drie jaar, met een aantal projecten voor vroegsignalering. Dat loopt nu een half jaar. De gemeente gaat bij inwoners langs: "Op de fiets, in koppels, in ons gewone kloffie. We maken geen afspraak, maar bellen aan, stellen ons voor en vragen of we iets voor ze kunnen doen. We laten altijd iets achter, een brief met een mobiel nummer, dat mensen kunnen bellen als ze onze hulp willen."

Beslag op AOW

De SVB selecteerde honderd adressen van Tilburgse inwoners met een AOW waar beslag op ligt. "We zijn bij die mensen langsgegaan, samen met iemand van de SVB. Die belde aan en stelde ons voor, waarna wij ondersteuning konden aanbieden." Bij vijftig adressen werd er daadwerkelijk hulp aangeboden, zegt De Kock. "We troffen van alles aan, soms echt schrijnende situaties van misbruik en vervuiling. Er was een mevrouw met een fors beslag op haar AOW, de stapels brieven van de Belastingdienst lagen ongeopend op de kast. Haar man was overleden en er was haar verteld dat ze geen aangifte hoefde te doen, dus die brieven had ze niet geopend. We hebben tot vijf jaar terug de belastingaangifte gedaan, ze kreeg enkele duizenden euro's terug en heeft de komende jaren recht op toeslagen. Dit ga je nooit vinden als je alleen een brief stuurt, hier kom je alleen maar achter als je echt aanklopt en in gesprek gaat."

De gemeente houdt in een dashboard bij welke acties ze onderneemt en welke resultaten worden geboekt. "We registreren dit per project. Dat is gekoppeld aan een informatiedashboard, waarin ik met één druk op de knop kan zien hoeveel adressen we hebben, hoe vaak we daar langsgingen en wat het opleverde aan afspraken en regelingen. We proberen verschillende methodieken met dezelfde data en dezelfde wijken in de stad uit. We willen er op deze manier achter komen wat het beste werkt. We zijn blij met de landelijke data die we krijgen van onder meer het CAK, maar die moet je wel vertalen naar een lokale aanpak."

VNG

Gemeenten lopen met vroegsignalering tegen een aantal vraagstukken aan. Eén daarvan is welke signalen het meest waardevol zijn. VNG Realisatie verkent momenteel samen met het Kloosterhoeveberaad (een samenwerkingsverband van gemeenten en uitvoeringsorganisaties) en het CBS welke indicatoren het meest geschikt zijn. Een ander vraagstuk is privacy. Er is onduidelijkheid over de rol van de Algemene Verordering Gegevensbescherming (AVG) en de mogelijkheden en beperkingen die de AVG kent bij samenwerken, bijvoorbeeld voor vroegsignalering. "Snel duidelijkheid hierover zal in de uitvoering veel vragen wegnemen en leiden tot meer samenwerking en innovatieve aanpakken," zegt Jeannette de Ridder, bij de VNG opgavetrekker voor de aanpak van armoede en problematische schulden. Er is op dit moment nog geen wettelijke grondslag voor gemeenten om data voor schuldhulpverlening te delen. De Ridder: "Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is bezig om de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening (Wgs) aan te passen, zodat die wettelijke grondslag er wel komt. In 2018 en 2019 zal een wijziging van de Wgs worden voorbereid om gegevensuitwisseling voor vroegsignalering te faciliteren. Die wetsaanpassing is naar verwachting in 2020 gereed. Ondertussen mogen we niet stil blijven staan, want het vraagstuk is te groot om tot 2020 te wachten." Gemeenten vinden tot die tijd oplossingen om binnen de grenzen van de privacywetgeving gegevens te delen. Zo sloot Nijmegen een convenant met de deelnemende partijen, waarin afspraken zijn gemaakt over privacy en gegevensuitwisseling.

Een derde uitdaging bij vroegsignalering is het gebrek aan standaarden voor gegevensuitwisseling, vertelt De Ridder. Ook Buur refereert hieraan: "Vroegsignalering vraagt best wat van onze partners. Dat zijn veelal landelijke partijen en die zitten niet te wachten op 380 afspraken met afzonderlijke gemeenten. Het beste zou zijn als er een eenduidig systeem achter zit, met standaarden waar de gegevensuitwisseling aan moet voldoen." Nijmegen trekt een kopgroep van andere gemeenten die onder meer dit aspect onderzoekt.

Overheid als grootste schuldeiser

De Ridder: "De overheid speelt een grote rol in het veroorzaken en verergeren van schulden. Bijvoorbeeld door het verrekenen van achterstanden met lopende toeslagen door de Belastingdienst en de onmogelijkheid om bepaalde vorderingen, zoals boetes, mee te nemen in het minnelijk traject. Opzettelijke fraude moet worden bestreden, maar onopzettelijke fouten zijn snel gemaakt in een ingewikkeld systeem. Gemeenten en ketenpartners werken aan de verbetering van schuldhulpverlening, maar dit kan alleen effectief en efficiënt gebeuren als de voorkant van systemen en processen zo zijn ingericht dat mensen daardoor niet in de problemen komen." VNG publiceerde onder meer daarom samen met Divosa (het netwerk van gemeentelijke directeuren in het sociaal domein) het Position paper Voorkomen en aanpakken van problematische schulden, met acht punten waarop actie vanuit het rijk nodig is. Er is nog veel te doen aan de kant van de rijksoverheid, maar ook bij gemeenten zelf, zegt De Ridder. "We kijken daarom met de VNG-commissie Participatie, Schuldhulpverlening en Integratie naar wat we als gemeenten kunnen oppakken en waar we van elkaar kunnen leren. Bijvoorbeeld het vormgeven van onze eigen sociale incasso, waarvoor onder meer gemeentelijke belastingen en de sociale dienst samenwerken met de gemeentelijke schuldhulpverlening." Ze besluit: "Gemeenten zijn volop aan het werk met vroegsignalering en effectieve integrale schuldhulpverlening, om mensen met schulden te helpen. Aan de andere kant kan de overheid zelf ook veel doen om schuldenproblematiek te voorkomen. We zetten dus op beide in."

Leidraad en community vroegsignalering

De branchevereniging voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren, NVVK, publiceerde een nieuwe leidraad vroegsignalering, inclusief een openbaar toegankelijke community over vroegsignalering: nvvk.eu/vroegsignalering