Slimme stad kan niet zonder slimme ambtenaren

De datagedreven gemeente; je hoort het steeds vaker. Maar bestaat die al echt? En als je het wilt zijn of worden, wat moet je daar dan voor doen? VNG zoekt naar antwoorden op het podium van het grootste designevenement van Europa: de Dutch Design Week. Het symposium is onderdeel van een breder programma dat de VNG organiseert op de DDW, met naast het symposium een ideeëncompetitie en 'innovatiekabinet'.

Door: Quita Hendrison

Een korte voorgeschiedenis. Zo'n anderhalf jaar geleden is het programma voor het Nationaal Smart City Living Lab gestart. Doel: gemeenten faciliteren om hun smart city-ontwikkeling naar het volgende niveau te brengen. Het programmamanagement van het Nationaal Smart City Living Lab is in handen van de organisatie Connected Worlds. VNG Realisatie is kennispartner, ondersteunt en coördineert de kennisuitwisseling tussen gemeenten en andere partners en zoekt mogelijkheden voor opschaling van toepassingen. Zeven gemeenten hebben elk een eigen case uitgewerkt. Daarbij is onderzocht hoe ze met behulp van sensordata over onder meer luchtkwaliteit en geluid een lokaal vraagstuk aan konden pakken. Het ging daarbij niet alleen over technologie, maar vooral om zaken als het organisatieproces rond een datagedreven project met gebruik van nieuwe technologie en de impact op de organisatie.

Tijdens het symposium 'Smart society meets smart design' dat VNG organiseert tijdens de Dutch Design Week (26 oktober in Eindhoven) gaan we in discussie over de uitdagingen rond datagedreven werken. U kunt daar zelf bij zijn, onderaan deze pagina kunt u zich aanmelden! Dordrecht en Helmond geven alvast een aantal van hun lessons learned prijs. De gemene deler: een slimme stad kan niet zonder slimme ambtenaren.

Pilot gaf ons de experimenteer-ruimte

De gemeente Dordrecht verkeert in de 'luxe' positie dat ze een driekoppig dedicated datateam in huis heeft. Data-adviseur Roeland van der Gugten is er daar een van. "Dordrecht heeft een paar jaar geleden besloten om werk te maken van de smart city. Dat startte met een sterke externe oriëntatie en profilering van de slimme stad Dordrecht. Daarnaast heeft een van de directieleden zich er hard voor gemaakt om een datateam in huis te halen. Dat is een belangrijke stap; zonder die steun was het data-team er niet gekomen. We zijn er voor de hele organisatie, van handhaving tot en met jeugdzorg. Onze focus is: onze collega's ondersteunen om met behulp van data betere keuzes te maken voor de stad."

"Al snel bleek dat de organisatie nog niet echt klaar is voor datagedreven werken," vervolgt Van der Gugten. "Het ontbrak bijvoorbeeld aan tools om data op te halen en analyses te maken. En er was nog weinig databewustzijn bij de collega's. Meedoen aan de pilot Nationaal Smart City Living Lab was een van de manieren om uit te vinden hoe wij technologie kunnen benutten in het dagelijks werk. Want dat het werken met sensoren kansen biedt, was ons wel duidelijk. Maar hoe ga je daarmee om? De pilot gaf ons de experimenteerruimte die we zochten. Binnen een afgebakend gebied (in ons geval een industrieterrein) en afgebakend in de tijd. We hadden twee grote vragen: kunnen we met die standaardset aan sensoren de doelen bereiken die we voor ogen hebben; bijvoorbeeld op basis van de data-optimalisatie in bereikbaarheid? En ten tweede: kunnen we er als organisatie van leren?"

"Het antwoord op vraag één is voor nu nee. We hebben gezien dat we met sensoren verschillende parameters kunnen meten, maar als we willen sturen in het gebied zijn er aanvullende systemen nodig, dus meer investeringen. Denk aan een dynamisch bewegwijzeringssyteem of slimme verkeerslichten die vrachtverkeer waar mogelijk voorrang geven. Is dat erg? Nee. Want het antwoord op vraag twee is een overtuigd ja! Wellicht een open deur, maar we hebben bijvoorbeeld geleerd dat je niet vanuit de techniek moet beginnen (we hebben sensoren en wat kunnen we daarmee), maar vanuit de vraag: we hebben een vraagstuk, kunnen we sensordata gebruiken om dat op te lossen. Als je bij de voorkant begint, betrek je meteen de inhoudsdeskundigen erbij en dat is precies waar we naartoe willen. Datagedreven werken is niet iets van dataspecialisten, maar van ons allemaal. Onze droom is dat we onszelf als team kunnen opheffen, dat randvoorwaarden voor sturen met data geborgd zijn in de organisatie en werken met data business as usual is. Zover zijn we nog niet en tot die tijd hebben we ervaringen zoals die van het Nationaal Smart City Living Lab nodig om te leren."

Samenspel specialisten en datamensen

Leren, ook van de ervaringen van de andere deelnemers aan de pilot was ook voor de gemeente Helmond belangrijk. Gooitske Marsman is daar coördinator analyse & intelligence. "Bovendien kun je zoiets als middelgrote gemeente niet alleen opzetten, dus dan is het fijn als je met meerdere gemeenten kunt aansluiten bij zo'n project. Wij zijn hier al een jaar of twee bezig om draagvlak te creëren voor informatiegestuurd werken; om de organisatie bewust te maken van de mogelijkheden van het gebruik van data in onze processen. De pilot - het meten van geluid en luchtkwaliteit in twee Helmondse wijken - was een goede oefening in het binnenhalen, analyseren en duiden van data."

"Wat we vooral geleerd hebben is dat er een samenspel moet zijn tussen de inhoudelijke specialisten, de collega's die alles van geluid weten bijvoorbeeld, en de datamensen. Met name voor de beleidscollega's was de pilot een echte eyeopener; hé, dit kunnen data voor ons doen! Ook bij ons leverde de pilot niet direct antwoorden op specifieke vragen over bijvoorbeeld luchtkwaliteit. Om te meten wat je wilt meten moet je een gerichte vraag hebben. Alleen data verzamelen, roeren en je hebt een mooi verhaal; zo werkt het niet. Je moet oppassen dat je niet zomaar data gaat verzamelen en daarin verzuipt. Het gaat erom om van data waardevolle informatie te maken.

"De pilot is een goede aanzet om met onze professionals na te gaan denken hoe we dat voor onze gemeente kunnen doen. We hebben hiermee een goed markeringspunt om de laten zien dat datagedreven werken de stip aan de horizon is. Waarin vooral de duiding van data belangrijk is. En dat blijft gewoon mensenwerk. De techniek is er om de professionals te ondersteunen en niet andersom. Wat dat betreft is er eigenlijk niks nieuws onder de zon. We werken altijd al op basis van informatie. Alleen maakt de technologie van vandaag en morgen dat je veel meer kunt verzamelen en sneller en anders kunt analyseren. Waardoor je sneller kunt bijsturen. En dat is meteen ook een valkuil; dat je je mee laat voeren door de waan van de dag. Het is een kwestie van de balans zoeken tussen je langetermijndoelen en de operatie van de dag. Om dat uit te kunnen vinden heb je de steun van politiek en bestuur nodig. En dat is bij ons in de gemeente gelukkig zo."

Hans Nouwens is programmadirecteur van het Nationaal Smart City Living Lab en betrokken bij alle pilots. Na twaalf leerzame maanden zijn dit zijn belangrijkste observaties voor bestuurders:

  • Allereerst, smart-cityprojecten gaan dwars door de bestaande organisaties heen. De betrokkenheid van het hogere management is onmisbaar voor de juiste prioriteit op het smart-citydossier.
  • Inwoners gaan ook met sensoren meten. Betrek hen bij het living lab om te leren hoe zij reageren op transparantie door data uit hun omgeving, en voor de inbreng van hun kennis van de lokale omgeving.
  • Bij innoveren weet je vooraf niet wat je onderweg tegenkomt waardoor bijsturing vaak nodig is. Zo kan het voorkomen dat je andere expertises nodig hebt of extra zaken wilt aanschaffen. Innoveren vraagt om meer vrijheid om te handelen. Zorg dat er handelingsruimte is in het budget voor uren en uitgaven.
  • Bepaal bij de start van de pilot hoe de borging van de resultaten gedaan wordt en hoe er bij succes wordt opgeschaald.
  • Het delen van de kennis is waardevol, zowel binnen de eigen organisatie als daarbuiten. Binnen het Nationaal Smart City Living Lab hebben we dat samen met VNG Realisatie gedaan door de deelnemers elkaars ervaringen te laten delen, maar dat is geen automatisme. Een mooie rol voor VNG om de opgedane kennis en kunde met alle andere gemeenten te delen.
  • Binnen afzienbare tijd zal datagestuurd werken gewoon zijn in gemeenteland. Stel een plan op om data gerelateerde competenties te ontwikkelen.
  • De smart city is niet alleen van de overheid en de technologische ontwikkelingen gaan erg snel. Onderzoek andere samenwerkvormen in de quadruple helix.
  • Tot slot: er zijn enorm veel smart-citygerelateerde initiatieven, maar het ontbreekt vaak aan de essentiële randvoorwaarden om optimaal te profiteren van de digitale revolutie. Zet een programma op met een nationale uitvoeringsagenda dat de initiatieven verbindt, de randvoorwaarden centraal regelt (juridische zaken, standaarden, financiering) en de ethische discussie over het gebruik van data uit de openbare ruimte voert.

Meer weten over de bestuurlijke en organisatorische randvoorwaarden voor een datagedreven gemeente? Wees welkom op het mini-symposium tijdens de Dutch Design Week in Eindhoven.