De stem van taal

Op de laatste doordeweekse dag van DWW is het programma rondom Design en Taal afgesloten met twee zeer bijzondere gasten: prinses Laurentien en taalkunstenaar Wim Daniels.

Slotevent Design en Taal en Laaggeletterdheid

Het is de rode draad tijdens de DDW: de hele wereld is ontworpen. Dus wat als we maatschappelijke problemen - want dat is laaggeletterdheid naast het persoonlijke ook - benaderen als een ontwerpvraag? Ontwerpers beginnen altijd bij de mens en niet bij de techniek. Zij kunnen de match maken tussen mens, techniek en leefwereld. "Heel noodzakelijk", aldus de Eindhovense wethouder Marcel Oosterveer, "vooral omdat laaggeletterdheid niet zichtbaar is. Dat levert onbegrip en onwetendheid op."

Als iemand dat snapt is het wel prinses Laurentien. Al dertig jaar houdt ze zich met het onderwerp bezig. "Taal is lezen en schrijven, maar ook luisteren en verstaan. Deze bijeenkomst heet 'de stem van taal'; we hebben een stem, maar wordt er ook geluisterd?

Het begint met praten. Uit onderzoek blijkt dat in de VS 70 procent van de gezinnen niet praten tijdens het eten. We moeten ouders bewust maken van het belang van praten. Niet alleen achteraf de achterstanden signaleren, maar begrijpen waar het vandaan komt.

Wat ik in al die jaren ook veel hoor is dat ik laaggeletterden een gezicht geef. Wat is er mis dat ze mij daarvoor nodig hebben? Zien we mensen dan wel echt? Praten, luisteren en zien. Designers kunnen dat vertalen naar oplossingen. Geen taalhuizen bouwen, maar ecosystemen waar mensen samenkomen. Daartoe moeten we de dialoog aangaan, zodat we dezelfde taal spreken. De rust nemen om te ontrafelen waar we het precies over hebben."

Verwondering

"Hier spreekt je vader! Ik sprak al tegen mijn kinderen toen ze nog in de buik van hun moeder zaten", vertelt Wim Daniels. Ook wat hem betreft is taal een voor groot deel het terrein van ontwerpers. "Zevenduizend jaar geleden begonnen we met het schrift ontwerpen. Eerst met symbolen: de horens van het rund (aleph = rund), een huisje (beth). Keer die horens om en je hebt de hoofdletter A. Taal is niet gewoon, maar iets voor verwondering als je het eenmaal ziet. Alle woorden hebben bijvoorbeeld een masker op, het carnaval van de taal. Eenvoudig betekent één keer gevouwen. Diploma (oud-Grieks) betekent twee keer gevouwen en dat is dus moeilijker! Zelf heb ik me jarenlang beziggehouden met de komma; om erachter te komen dat die z'n carrière is begonnen als punt waar een haaltje aan is gezet. En het vraagteken is door een monnik bedacht die met een teken wilde laten zien dat je stem omhoog moest als een zin een vraag betrof. Schitterend toch? Daarom zou ik willen wat we ons verwonderen óm taal en niet worstelen mét. Taalbeschouwing gaat vooraf aan taalbeheersing!"

Ervaringen

Prinses Laurentien nodigt drie taalambassadeurs uit om hun ervaringen te delen. Piet, Geran en Toon. Alle drie zijn ze als volwassene teruggekeerd naar de schoolbanken om het lezen en schrijven alsnog onder de knie te krijgen. Alle drie hadden ze hun eigen beweegredenen. Geran: "Ik was voorleesmoeder op de school van mijn kinderen. Ik dacht: groep 1, dat moet lukken. Maar in groep 3 ging het al mis. Dan worden woorden je vijand. Je groeit niet, komt niet vooruit. Dat wilde ik niet meer. Na 38 jaar ben ik weer naar school gegaan." "Ik was de jongste thuis, gesproken werd er niet veel, aandacht was er ook niet. Het viel niemand op dat ik niet kon lezen. Ik lees nu mijn kleinkinderen voor", vertelt Toon. "Bij mijn eigen kinderen kon ik dat niet." "Ik ben op een nette manier mondiger geworden", aldus Piet. "Ik heb meer zelfvertrouwen en dat helpt om je staande te houden in een maatschappij die steeds taliger wordt. Die verborgen onzekerheid, dat gaat best diep."

Naar 2020

Marijn van de Poll, ontwerper en docent aan de Design Academy Eindhoven vertelt hoe het designperspectief verrijkend kan zijn bij het aanpakken van een maatschappelijk probleem als laaggeletterdheid. "Wij ontwerpers worden nuttig op het moment dat het persoonlijk wordt. Dan kunnen we vormgeven vanuit de inhoud. En – het is al vaker gezegd – we graven naar de vraag achter de vraag." Mededesigner en ontwerper van onder meer deze taalbijeenkomst en de Embassy of Safety Charlotte Grün valt hem bij: "Onze studio's, maar juist ook allerlei plekken daarbuiten zijn broedplaatsen waar we samen gaan proberen; gewoon doen in plaats van in de theorie blijven hangen. We hebben er niks aan om als designers even bezig te zijn met een projectje en dan weer dóór. Nee, je wilt je verbinden met een vraagstuk, een onderwerp adopteren en er lang mee bezig zijn."

Gastheer Joost Broumels van de VNG sluit af. "We hebben deze DDW het zaadje geplant. In 2020 willen we een tandje dieper gaan, met een alliantie van partijen die dit samen oppakken in een Ambassade van Taal. En ik nodig u, prinses Laurentien, bij deze uit om die te openen! Is dit een plan?"