Ook de VNG heeft de rol van social design en design thinking voor de aanpak van maatschappelijke vraagstukken omarmd. "Dat doen we al drie jaar samen met de Dutch Design Foundation", vertelt Vincent Simjouw, projectleider innovatie. "Dit jaar met de inrichting van deze Embassy of Safety. Voor de gemiddelde ambtenaar is design thinking een omwenteling in denken. De gemeente is er voor haar inwoners en ondernemers; wat als je je blik zo kunt draaien dat je daadwerkelijk vanuit hun perspectief kunt handelen? Dat is best lastig want dat vereist vertrouwen in iets dat je nog niet kent en het loslaten van een stukje van je eigen professionaliteit."

Designprofessor Kees Dorst

Wellicht wordt dit dilemma nog net beste gevangen in de woorden van Aristoteles: het denken begint wanneer het oordeel wordt uitgesteld. Niet voor niks worden deze woorden van de Griekse filosoof (350 jaar voor Christus) ingebracht door Kees Dorst. Hij is designprofessor aan de University of Technology in Sydney en heeft ook een achtergrond in de filosofie. Wereldfaam verwierf hij met zijn Frame innovation model, een probleembenadering die succesvol is geweest in het oplossen van het uitgaansgeweld in Sydney. "Als je vooruit wilt moet je eerst een stapje achteruit", begint hij zijn betoog. In de naoorlogse verzorgingsstaat was het zo dat de overheid zaken als zorg en veiligheid in handen nam: wij zorgen voor u. In de huidige wereld gaat dit een beetje te ver. Maar hoe geef je die zelfbeschikking - in elk geval voor een deel - terug aan de samenleving, zonder kwaliteitsverlies? Dat is heel complex. Veiligheid is een basiswaarde en als je daar wat in wilt veranderen komen er ineens allerlei ander waarden naar boven. Die moét je erbij betrekken. Maar hoe? Door samen te werken met de samenleving, met de mensen. En dan kom je uit bij een ontwerpvraag. Niet omdat ontwerpers nu ineens zo slim zijn, maar wel omdat de vragen van de samenleving steeds meer ontwerpachtige vragen worden. Daarom is het project Social Design Politie, waarin een agent en een designers als duo een vraagstuk oppakken zo mooi (zie kader). Van beide kanten is het wennen. En verkennen. Maar voor iedereen, politiemensen, gemeenteambtenaren én ontwerpers is het een uitdaging om die samenleving in te gaan."

Fluïde wereld

"En veiligheidsproblemen zijn weerbarstig", weet Dorst. "In Sydney is de criminaliteit vanuit de openbare ruimte verplaatst naar binnenshuis; domestic violence, internetfraude. En dan is er nog de genetwerkte samenleving: als je als politie op een incident afgaat, staan er altijd minstens twaalf mensen met hun mobieltje te filmen. En voor je het weet heb je een of ander schandaal. En is er iemand bij een ministerie die zegt; dat mag niet meer. Dus komt er weer een extra regel in het handboek agent. In een fluïde wereld zoals die van vandaag, met overal media en netwerken, heeft een grote organisatie als de politie de neiging om statischer te worden. Dat werkt misschien op de korte termijn, maar uiteindelijk werkt het tegen je. Je zult zelf ook opener moeten worden. Dat is het mooie van Social Design Politie. Veiligheid is het startpunt, maar als je met mensen aan de slag gaat, krijg je automatisch hun hele waardenmix over je heen. Dan kun je niet meer vanuit je eigen organisatie blijven redeneren. Dan is het niet meer 'ik ga over orde en veiligheid', maar ga je handelen vanuit intrinsieke motivatie. En daarmee stap je direct over regels van de organisatie. Die ruimte pak je dan. Is dit wel de taak van politie en de gemeente? Misschien wel of misschien niet. Maar laten we het verkennen, erover discussiëren. En bedenk daarbij: de ontwerper heeft vaak geen resultaat op voorhand. Dat hoort erbij! Het zijn de fantastische misverstanden waar je van moet leren. En de uitkomst kan van alles zijn. Van groot tot klein; al is het maar een woordenboekje 'als een politieagent/ontwerper dit zegt, bedoelt hij eigenlijk ...'. Om terug te komen op Aristoteles: ontwerpers kunnen ruimte creëren om het oordeel even uit te stellen. Luisteren, open zijn en dan praktisch zijn! In alles wat we doen zitten nu eenmaal aannames. Kijk eens naar die aannames. Dan komen de ideeën vanzelf en ontstaat er een nieuwe manier van denken."

Vrije ruimte

Wat is de belofte van design denken? "Onderscheid maken tussen systeem en organisatie. Een organisatie is een probleemoplosmachine. Hoe groter de organisatie, hoe groter het systeem dat we gemaakt hebben. Systemen zijn belangrijk, maar je kunt er verstrikt in raken en alle flexibiliteit kwijtraken. Een statische organisatie is een probleem in een veranderende wereld. Dus delen in de organisatie moeten kunnen verschuiven. Het is leuk om te zien dat mensen vaak ondanks het systeem toch het juiste doen. Juist aan die 'work-arounds' zie je wat de vaste routines zijn én dat het anders kan."

Moeten we van die systemen af? Op andere manieren nadenken? "Er is geen makkelijk antwoord. Zeker als het om veiligheid gaat, gaat het om complexe sociale situaties. Vergeet oplossingen, die bestaan niet. Vanuit de complexiteitsleer doe je een ingreep waardoor het hele systeem verschuift. Dat is wat je met social-designprojecten doet: beïnvloeden. Als je een grote organisatie flexibel wilt maken moet je de waarden en de omgeving goed kennen. En werken vanuit vertrouwen. Niet verantwoording vooraf afleggen - dus aan de regels - maar achteraf, dus aan principes. Maar hoe zorg je voor de vrije ruimte in systeemorganisaties? Want die heb je nodig. Een organisatie die niet leert is gedoemd. Dus design thinking is een vitale functie. Het project Social Design Politie was voor de politie de eerste kus. We hebben gezien dat het kan als je de deur op deze manier openzet. Hoe nu verder? Verruim je zicht, ga eens vreemd!"

Social Design Politie

Politiemensen en social designers; op het eerste gezicht een bijzondere combinatie. In het project Social Design Politie is dat precies waar het om draait. Uitgangspunt is dat er bij ondermijning altijd een verwevenheid is van de onderwereld en de bovenwereld. Dus zonder hulp van die bovenwereld, wij de samenleving, kunnen we ondermijning nooit goed aanpakken. Daar zijn nieuwe samenwerkingsvormen voor nodig. Wat is de belofte van nieuwe samenwerkingen? Wat kunnen we van elkaar leren?

In de periode voor DDW hebben politieagenten taaie vraagstukken uit de praktijk aangepakt samen met designers. "Designers kijken naar problemen vanuit de beleving mensen, niet vanuit de bestaande systemen. Zij kunnen mogelijke toekomstscenario's verzinnen", vertelt Tabo Goudswaard, zelf social designer en drijvende kracht achter dit project. "We willen onderzoeken hoe we samen - Aanjaagteam aanpak ondermijning, RIEC, politie en VNG - aan een veiligere samenleving kunnen werken. Want veiligheid is niet alleen een recht van burgers, iets wat je passief en vanzelfsprekend hebt, maar iets wat je samen maakt. Een gedeelde verantwoordelijkheid."

Vanuit de politie zijn Marjon van Gelderen en Arnoud Grootenboer de aanjagers van Social Design Politie. "Ontwerpers laten je op andere manieren contact maken met maatschappelijke vraagstukken, ze triggeren je om op een andere manier te denken dan je gewend bent. Om het even scherp te stellen: bij een politieorganisatie is het geweldsmonopolie van nature oververtegenwoordigd en het liefdesmonopolie zwak ontwikkeld. Er is de systeemwereld versus de leefwereld. Wat als we ons cognitieve repertoire uitbreiden met een creatief repertoire? Dat wilden we gaan onderzoeken. Hoe kan social design van toegevoegde waarde zijn voor vraagstukken in de maatschappij en in onze organisatie? Het antwoord moest niet weer een boekje zijn of een ander gebruikelijk instrument. We wilden de mens in de politiefunctionaris aanraken en vandaaruit de verbinding met burgers zoeken. Zo kwamen we uit bij de duo's: een politiefunctionaris en een ontwerper die samen optrekken. En dat geeft ruimte." Marjon van Gelder noemt de twee jaar waarin ze nu bezig is met social design zelfs life changing: "Ik gun dit elke politiefunctionaris!"