Almelo werkt als tweede gemeente in Nederland met de brede aanpak van Schuldenlab. Drechtsteden verbindt regionale ondersteuning met een lokale aanpak in zeven gemeenten. Beide organisaties zijn doende om schuldhulpverlening steeds dichterbij de inwoner te brengen en op maat te maken.
Door: Marieke Vos
Schuldhulpverlening aan inwoners is voor bijna elke gemeente een belangrijk aandachtspunt. Gemeenten zetten daar op verschillende manieren op in, waarbij het zinvol is om van elkaar te leren. Het project Verbinden Schuldendomein van de VNG wil daarom overzicht bieden van de vele initiatieven en gemeenten praktisch ondersteunen bij de implementatie. In het eerdere artikel Grip op schulden ging het over de Blauwe Knop, waarmee inwoners overzicht krijgen van al hun schulden bij de overheid. In dit artikel delen de gemeente Almelo en de regionale sociale dienst Drechtsteden hun brede aanpak in de schuldhulpverlening.
Oplossing begint vaak bij aanpak schulden
"Uit landelijke cijfers blijkt dat 70% van alle mensen die voor hulp aankloppen bij een wijkteam, financiële problemen en vaak ook schulden heeft. Vaak is het vinden van een oplossing voor schuldenproblematiek het begin van een oplossing op andere vlakken in het sociaal domein, zoals opvoeden, weer structuur in je leven krijgen en werk vinden. Daarom is schuldhulpverlening zo belangrijk", zegt Marieke Voogt, projectleider Toegang Sociaal Domein en Schuldenlab bij de gemeente Almelo. Wethouder Arjen Maathuis (Economie en Participatie, VVD) omschrijft Almelo als "een middelgrote stad met grootstedelijke problematiek". Hij stelt: "Ik wil dat Almelo een stad is waar je kansen kunt pakken en waarbij wij als gemeente maximaal helpen om die kansen te verzilveren. Dat kan een baan zijn, een opleiding, of hulp bij schuldenproblematiek. Dat is wat ons drijft om mensen, zoveel als mogelijk, te helpen." Het is de reden dat Almelo, als tweede stad na Den Haag, aansluit bij het publiekprivate initiatief Schuldenlab. In Schuldenlab werken overheden en bedrijven samen om bewezen initiatieven op te schalen en zo schuldenproblematiek aan te pakken en te voorkomen.
Schuldenlab Almelo
Schuldenlab Almelo startte op 20 juni, met een officiële opening door koningin Maxima. "We zijn nu bezig om lokale partners aan dit project te verbinden. Het idee van Schuldenlab is dat alle partners hun specifieke kennis inzetten om mensen zoveel mogelijk schuldenzorgvrij te maken", vertelt Marieke Voogt. Zo haakt Qredits aan, een grote microkredietverstrekker met het hoofdkantoor in Almelo. Zij werken al samen met het mbo en vmbo met leerlijnen over ondernemerschap. "Samen kijken we nu of dat uitgebreid kan worden met een leerlijn over hoe om te gaan met geld", vertelt ze. Het is een voorbeeld van hoe de gemeente in Schuldenlab schuldenproblematiek zo breed mogelijk wil aanpakken. "In Schuldenlab bundelen we de ondersteuning die we al boden, we onderzoeken bestaande initiatieven die elders succesvol bleken en kijken wat we nog meer met onze partners kunnen doen. Het heet niet voor niets een lab; het is een onderzoeksomgeving. Het helpt ons dingen in samenhang te zien en optimaal gebruik te maken van de expertise van de aangesloten partners", vertelt Marieke Voogt.
Perspectief bieden
In de schuldenaanpak wordt onderscheid gemaakt tussen preventie, vroege interventie en curatie. Vroegsignalering is een voorbeeld van vroege interventie. Veertien Twentse gemeenten tekenden afgelopen april een convenant met 23 'vaste-lastenpartners', zoals zorgverzekeraars en woningcorporaties. Zij geven gemeenten een signaal als inwoners betalingsachterstanden hebben. Iris Agterbosch is projectleider Vroegsignalering bij de gemeente Almelo: "Als wij een signaal krijgen bij minimaal twee achterstanden van dertig dagen of meer, dan gaan onze schuldenspecialisten aan de slag. Ze stemmen af met de sociale wijkteams welke actie ze ondernemen." De gemeente is er net mee begonnen, dus concrete resultaten van deze aanpak kunnen ze nog niet melden. Steden die hier al langer mee aan de slag zijn, zoals Tilburg en Nijmegen, stellen dat vroegsignalering een belangrijk onderdeel is van hun aanpak van schuldenproblematiek, zo bleek eerder uit het artikel Gemeenten pakken met vroegsignalering schulden aan (e-magazine oktober 2018).
De derde lijn in Schuldenlab is uiteraard het ondersteunen van inwoners met problematische schulden. Daarvoor heeft Almelo meerdere aanpakken, waarbij soms de grenzen van de wet worden opgezocht. Arjen Maathuis: "De gemeente is zelf vaak een grote schuldeiser. Bijvoorbeeld bij inwoners die ten onrechte bijstand ontvingen. Let wel: fraude blijven we hard aanpakken. Maar er zijn ook mensen die een stomme fout maakten en die nu gevangen zitten in een situatie van hoge schulden bij de gemeente, waar ze zelf niet meer uit komen. Daar willen we wat aan doen. Met deze mensen willen we een oplossing vinden, zodat zij binnen drie jaar schuldenvrij zijn èn een baan hebben. Dat scheelt de samenleving op de langere termijn hoge uitkeringslasten en geeft deze mensen weer perspectief. Daarmee schuren we wel tegen de nodige wetgeving aan; we gaan ontdekken wat mogelijk is."
Maatschappelijk rendement
Elke aanpak die de gemeente in Schuldenlab kiest, wordt onderbouwd met een business case, zodat het beleid goed uit te leggen is aan de gemeenteraad en het college. Marieke Voogt: "Je kunt heel goed uitrekenen wat iets kost en wat iets oplevert, want er zijn landelijke referentiecijfers over heel veel interventies. Zo hebben we na een half jaar gekeken wat de inzet van onze twee schuldhulpverleners kostte, aan uren, wat het opleverde en wat er was gebeurd als ze niks hadden gedaan. Zo zetten we bijvoorbeeld de uren van een hulpverlener tegenover de uithuisplaatsing van een kind – en wat het de gemeente oplevert als we zo'n uithuisplaatsing kunnen voorkomen. Dan gaat het om bijvoorbeeld de kosten voor het onderbrengen in een instelling en nog niet eens om de maatschappelijke kosten van de verstoring van de ontwikkeling van een kind, die natuurlijk veel groter zijn." Steeds meer activiteiten in het sociaal domein worden op deze manier financieel onderbouwd. "Het is in maatschappelijke onderwerpen bijna een vies woord om te zeggen dat we er economisch naar kijken, maar het bijt elkaar niet, juist niet. We willen tenslotte tastbare resultaten boeken met onze aanpak", zegt Marieke Voogt. Arjen Maathuis benadrukt: "Het gaat ons om maatschappelijke winst, waarbij het mes aan meerdere kanten snijdt."
Regionaal en lokaal in Drechtsteden
Ook voor de zeven gemeenten die samenwerken in Drechtsteden is schuldhulpverlening een belangrijk onderwerp, in het bredere kader van het sociaal domein. Peter Heijkoop, bestuurder van Drechtsteden en voorzitter van de VNG-commissie Participatie, Schuldhulpverlening en Integratie: "Er zijn in onze regio helaas te veel mensen die de eindjes maar net aan elkaar kunnen knopen en vooral bezig zijn met overleven. Onder hen zijn veel werkenden met een heel laag inkomen en gezinnen in armoede." De problematiek is ondanks de economische groei toegenomen, zegt hij: "Er een groeiende tweedeling in Nederland, die ontstaat door de toegenomen complexiteit van de samenleving. We zien dat mensen met schulden relatief vaak laaggeletterd zijn en digibeet. Het gaat dikwijls mis met de belastingaangifte. Het toeslagenstelsel is destructief voor mensen met een slechte inkomenspositie: of men claimt ten onrechte toeslagen die men later moet terugbetalen, of men heeft juist recht op toeslagen maar gebruikt deze niet." De gemeente "wil en moet in deze inwoners blijven investeren", zegt hij. Dat is een reden dat Drechtsteden de ondersteuning van inwoners zo integraal mogelijk probeert aan te pakken.
Aandacht voor het hele verhaal
Leonie de Zoete, beleidsmedewerker Schuldhulpverlening bij de Sociale Dienst Drechtsteden, vertelt hoe de schuldhulpverlening is ingebed in de activiteiten van de Sociale Dienst Drechtsteden. Beleid en uitvoering zijn belegd bij de regionale sociale dienst, de consulenten werken bij de sociale dienst en op locatie in de gemeenten. Er wordt nauw samengewerkt met ketenpartners, zoals sociale wijkteams. Drechtsteden heeft diverse initiatieven om het probleem van schulden aan te pakken. Zo zet het in op preventie, kunnen inwoners terecht bij adviseurs die hen helpen met geldzaken en heeft de organisatie sinds kort zelf bewindvoering in huis. Voorop staat dat de inwoner zo goed mogelijk geholpen wordt, waarbij veel aandacht is voor 'het hele verhaal' van die inwoner, vertelt Leonie de Zoete: "Schuldhulpverlening is bijna altijd maatwerk." Het betekent dat de dienstverlening aansluit op de belevingswereld van de inwoner door het gedrag van die inwoner te begrijpen, zoveel mogelijk stress te verminderen en samen met de inwoner een oplossing te bedenken die voor die inwoner werkt.
Het verminderen van stress blijkt een belangrijke factor bij het vinden van een oplossing, vertelt Leonie de Zoete: "Uit onderzoek, bijvoorbeeld het rapport 'Weten is nog geen doen' van de WRR, blijkt dat stress maakt dat mensen lastig rationele beslissingen kunnen nemen. Mensen met schulden hebben daar vaak mee te maken. Wil je hen goed begeleiden, dan moet je daar rekening mee houden." Op het Werkplein is te zien wat dat in de praktijk betekent. Deze plek, waar inwoners komen voor diverse ondersteuning in het sociaal domein, is twee jaar geleden verbouwd tot een toegankelijke en gastvrije plek. Er zijn geen balies meer, mensen worden opgevangen door gastheren en gastvrouwen, er is gratis wifi en er wordt koffie geserveerd door medewerkers met een verstandelijke beperking. Leonie de Zoete: "De sfeer op het Werkplein is nu veel meer ontspannen dan voorheen. Mensen voelen zich er meer op hun gemak en dat maakt het makkelijker om samen over oplossingen na te denken."
Versterken bestaanszekerheid
Net als in Almelo worden in Drechtsteden de inspanningen afgezet tegen de resultaten en wordt het beleid steeds meer op inwoners afgestemd. Dat is terug te zien in de nieuwe visie voor het sociaal domein van de Drechtsteden, die onlangs is vastgesteld. Leonie de Zoete: "We hebben deze visie vastgesteld vanuit de leefwereld van inwoners. Hiervoor hebben we cliënten gevraagd wat hen hielp toen ze in de schulden zaten. Ik ben er best trots op dat we beleid ontwikkelen met diegenen waar het over gaat." Het hoofddoel van alle ondersteuning is het versterken van de bestaanszekerheid van inwoners, vertelt Peter Heijkoop: "We geloven in een integrale benadering in het sociaal domein. Schuldhulpverlening zien we dan ook als een deel van diverse ondersteunende maatregelen die de bestaanszekerheid van onze inwoners versterken."
Leren van elkaar
Bijna alle gemeenten zijn bezig met schuldhulpverlening. Het is zinvol om daarbij van elkaar te leren, zeggen de geïnterviewden. Leonie de Zoete: "Ik merk het bij andere gemeenten: we zoeken elkaar graag op. Het zou mooi zijn als de VNG en de Rijksoverheid dit blijven faciliteren. Daarbij zou het goed zijn als ook de cliënt wordt meegenomen. Dus niet redeneren vanuit de regels en de voorzieningen, maar laat cliënten vertellen wat nodig is." Daar is Marieke Voogt van de gemeente Almelo het mee eens: "Het is goed als we meer succesvolle initiatieven gaan delen. Dat is ook het idee achter Schuldenlab. Iedereen is nu toch nog steeds een beetje zelf het wiel aan het uitvinden."
Het project Verbinden Schuldendomein van VNG Realisatie wil gemeenten overzicht bieden in alle initiatieven en gemeenten praktisch ondersteunen bij de mogelijke implementatie daarvan. Daarnaast houdt het project zich bezig met belangenbehartiging vanuit gemeenten bij de Rijksoverheid, op een aantal voor de schuldhulpverlening belangrijke wetswijzigingen. VNG Realisatie vatte de wetswijzigingen samen in de Handreiking Samenvatting wetswijzigingen schulden (PDF.)
