"Mag ik handen zien? Wie van jullie staat er positief ten opzichte van de datasamenleving?" De vraag is afkomstig van Hugo Aalders, directeur VNG Realisatie. Het overgrote deel van de 150 bezoekers van de Meetup Datalabs steekt zijn hand op. "Dan een tweede vraag: wie van jullie heeft de uitzending van Tegenlicht 'De Grote Dataroof' gezien, waarin Harvardprofessor Shoshana Zuboff onthult hoe Google en Facebook via data van gebruikers bizar veel macht naar zich toetrekken?" Dan gaan er al minder vingers de lucht in. Aalders: "Mag ik iedereen dan dringend aanraden om naar Uitzending Gemist te gaan? We hebben vandaag een prachtig programma over datalabs en big data, ongelooflijk interessante materie. Maar laten we er verstandig mee omgaan en de ogen niet sluiten voor de risico's."

Door: Frits de Jong

De toon is meteen gezet voor de tweede meetup XL over gemeentelijke datalabs, op 13 november in het Muntgebouw in Utrecht. De organisatie is in handen van het kennisnetwerk data & smart society van VNG Realisatie, met medewerking van onder meer het AMS Institute, de Utrecht Data School, het ministerie van BZK, het CBS, Tilburg University, Maastricht University, de UvA en de VU.

Onzichtbaar prikkeldraad

Sander Klous, hoogleraar Big Data Ecosystems aan de UvA, vertelt hoe hij in een vorig leven als natuurkundige verbonden was aan het spraakmakende project om te bewijzen dat het zogenoemde higgsdeeltje daadwerkelijk bestaat en dat resulteerde in een Nobelprijs voor Peter Higgs. In dat project werden ongelooflijke hoeveelheden data geanalyseerd met algoritmen. Klous besloot zijn loopbaan te vervolgen met het toepassen van big data-technologie op heel andere vraagstukken, met meer maatschappelijke relevantie. In hoog tempo geeft hij zijn visie op het 'onzichtbaar prikkeldraad', waarmee technologie menselijk gedrag beïnvloedt. En op de paradox van de filter bubble. Klous:  "Er is meer informatie beschikbaar dan ooit, maar mensen nemen steeds vaker alleen informatie tot zich die in hun straatje past. Dat is volgens mij ook de bron van de toenemende polarisatie in veel samenlevingen wereldwijd."

Zelfrijdende auto

Klous stelt ook vragen over de groeiende inzet van algoritmen in de samenleving. Kunnen mensen daar wel op vertrouwen? Wie is er verantwoordelijk voor een zelfrijdende auto die een dodelijk slachtoffer maakt? De ontwerper van het algoritme? De trainer ervan? De autofabrikant? De gebruiker? De auditor? De overheid die de vergunning voor die auto afgeeft? Klous verwacht dat rechters hier straks over moeten gaan oordelen. Moeilijker nog wordt het wanneer algoritmen een rol spelen bij min of meer subjectieve processen, zoals het selecteren van personeel. Klous: "Dan kún je niet eens nagaan of het algoritme wel kwaliteit levert." Klous besluit met de oproep dat nu het moment is om grip te krijgen op algoritmen. "Nu hebben we nog zicht op die algoritmen en hun rol. Straks is het allemaal onzichtbaar prikkeldraad, zijn we er te afhankelijk van en is het te laat om nog te sturen."

Digital Twin

Frans Feldberg, hoogleraar Data Driven Business Innovation aan de VU en betrokken bij Data Science Alkmaar, onderstreepte de enorme groei van het detailniveau van de data waar we tegenwoordig over beschikken. "Daarbij zijn twee kenmerken van data essentieel. Ten eerste portability oftewel overdraagbaarheid, van je auto of je mobiele telefoon naar een ander systeem. Ten tweede interconnectivity, kun je deze data koppelen aan andere data? Als dat mogelijk is, kun je met data zaken enerzijds optimaliseren en anderzijds innoveren. Denk aan de zogenoemde 'digital twin', een digitale kopie van bijvoorbeeld een auto of een brug, constructies die tegenwoordig veel sensoren bevatten. Zo'n twin kan gebruikt worden voor onderhoud en beheer, ook op afstand. Misschien wint een bedrijf uit China of Canada dan wel de aanbesteding voor het onderhoud van de Erasmusbrug. Of kunnen gemeenten problemen in de openbare ruimte oplossen voordat inwoners er iets van merken.

Ook volgens Feldberg is nu het moment om als overheden de regie te nemen op de ontwikkelingen rond big data. Je hebt als organisatie drie keuzes: 'make things happen', 'see things happen' of 'wonder what happened'. Zorg dat je als gemeenten in ieder geval niet die laatste rol speelt!"

Democratisch Proces

Het volgende onderdeel van het programma is een paneldiscussie met Vera de Witte van het CBS, Stefani Hilferink van de gemeente Rhenen en de VNG Commissie Informatiesamenleving , Marc de Jong van het ministerie van BZK en Hugo Aalders. Zij blijken het eens over het feit dat de overheid niet meer aan de zijlijn kan blijven staan ten aanzien van data en artificiële intelligentie (AI). Aalders: "Die datatrein rijdt gewoon door. Beleid en regelgeving zullen daar altijd op achterlopen. Maar wegkijken is geen optie meer. De datarevolutie neemt nu zulke fundamentele veranderingen voor de samenleving met zich mee, dat hoe we omgaan met data op zichzelf al een maatschappelijk vraagstuk is geworden." Een meerderheid van de aanwezigen, ruim 70 procent, is van mening dat de meeste maatschappelijke vraagstukken niet meer op te lossen zijn zonder data. Marc de Jong:  "Maar laten we daarbij niet vergeten dat gebruik van data te betrekken in het democratische proces. En laten we ook middelen en doelen niet door elkaar halen." Op de open vraag, wat er het meest nodig is voor datagedreven werken, heeft Vera de Witte een compact antwoord: geld, lef, samenwerking en gewoon dóen!"

Transparante Laadpaal

De middag staat in het teken van een aantal praktische workshops. Wat gebeurt er in die gemeentelijke datalabs, waar hebben zij behoefte aan en welke initiatieven ontwikkelen zij die ook voor andere gemeenten interessant zijn? Tamas Erkelens van de gemeente Amsterdam waarschuwt voor de dreiging van stijgende ongelijkheid in de samenleving, als gevolg van de beschikbaarheid van data over iedereen. Hij pleit voor een inclusieve digitale wereld, waarin kansen om te stijgen op de sociale ladder niet verdwijnen als gevolg van 'profilering'. Erkelens: "De data die over iemand beschikbaar is, mag zijn Amerikaanse droom nooit in de weg staan."

Thijs Turèl van het AMS Institute beantwoordde de vraag welke rol AI in een stad kan spelen aan de hand van de Transparante Laadpaal. Het groeiende aantal elektrische auto's doet een steeds groter beroep op de capaciteit van het elektriciteitsnet. Zeker op piekmomenten. Daarom moeten er prioriteiten gesteld worden. Als iemand zijn voertuig in de avondspits inplugt, kan een algoritme in de cloud bepalen hoe veel elektriciteit iemand mag laden. Daar kun je allerlei beleidskeuzes in verwerken, zoals de belasting van het net, de prijs van elektriciteit, de beschikbaarheid van zonne-energie en wat iemands volgende bestemming is. Maar ook meer 'sturende' factoren om of bepaalde bestuurders voorrang te geven. Gaat het om een deelauto? Is de auto van een arts die visites moet rijden? Turèl, grappend: "En als iemand veroordeeld is vanwege alcoholmisbruik in het verkeer, kunnen we de elektriciteit naar zijn auto toe natuurlijk ook even afknijpen. Maar serieus, de uitlegbaarheid van dit soort algoritmen zal steeds belangrijker worden. Hoe weten inwoners of zij eerlijk behandeld worden? En kunnen zij tegen beslissingen in beroep? Op dit gebied hebben we nog een lange weg te gaan."

Eekhoornbrug

Hoogleraar Paul Iske, innovatie-expert bij de Universiteit Maastricht, sloot af met een geestig exposé over het belang van mislukkingen. Essentieel bij innovatie, maar vaak vergeten, is ook investeren in de mensen die met die innovatieve zaken moeten werken. Nog belangrijker volgens Iske: de angst voor mislukkingen afzweren. Hij pleit voor een wisseling van perspectief: van faalkosten naar faalopbrengsten. Hij wijst op het drama van de verkeerstunnels bij Roermond, die kennis opleverde die bij de bouw van tunnels in Maastricht, enkele jaren later, uitstekend van pas kwam. En was het niet zo dat de mislukte elfstedenzwemtocht van Maarten van der Weijden enorm veel aandacht, sympathie en geld voor de kankerbestrijding opleverde? Voltooide Van der Weijden een jaar later niet wel degelijk die zwemtocht, gebruikmakend van de lessen uit het jaar ervoor? Hij sluit af met de case van de brug die bij de aanleg van de A44 bij Wassenaar speciaal voor eekhoorns was gebouwd, zodat ze veilig die snelweg konden oversteken. Kosten: 144.000 euro. En omdat de brug was voorzien van een camera, kon nauwkeurig worden vastgesteld dat er de eerste jaren welgeteld één eekhoorn de brug was overgestoken. Iske: "Dat viel nogal tegen. Maar bij de steenmarters is de brug een ongelooflijke hit!"