Omgevingsvraagstukken binnen gemeenten worden steeds complexer en vragen steeds vaker om nieuwe oplossingen. Met de komst van de Omgevingswet (2021) wordt de roep om integrale oplossingen luider. Werkorganisatie Duivenvoorde (Voorschoten en Wassenaar) is bezig met een bijzonder project: Integraal Gebiedsgericht Werken. Deze methode zorgt ervoor dat alle knelpunten en kansen aan de voorkant van een project inzichtelijk worden.
Door: Marieke Vos
Het begon met een herkenbare casus in gemeenteland. De riolering in een wijk moet worden vernieuwd. De collega die dat beheert formuleert een opdracht, er wordt een projectleider benoemd, een aannemer gezocht en het werk wordt uitgevoerd. Vaak wordt er ook contact gezocht met wegbeheer omdat de weg open moet maar daar blijft het vaak bij. Een maand nadat dat werk is afgerond moet de weg weer open. In verband met vernieuwing van de openbare verlichting moeten de ondergrondse kabels worden vernieuwd. Niet erg handig voor de bewoners en het zorgt voor onnodige kosten.
"Wat ontbreekt is een integrale afstemming tussen de verschillende ketens," vertelt Wouter Minkhorst, Beleidsadviseur Economische Zaken. "Er wordt wel multisectoraal samengewerkt - je weet wat de ander doet en hebt daar overleg over - maar dat is niet hetzelfde als integraal samenwerken. Dat laatste betekent dat je de opgave centraal stelt en daar met alle relevante stakeholders naar kijkt en gezamenlijk een afweging maakt. Vragen als: wat willen we met dit bepaalde gebied vanuit de verschillende onderdelen van omgevingsbeheer? Hoe voeren we dat op zo'n manier uit dat het maximaal efficiënt is en dat bewoners er zo min mogelijk overlast van hebben? Je maakt samen al aan de voorkant een weging om de prioriteiten te bepalen."
Voor een buitenstaander klinkt dat eigenlijk best logisch, maar de werkelijkheid binnen gemeenten is meestal anders. "Omgevingsbeheer loopt over veel schijven, vanuit ketens die naast elkaar liggen en dus ook naast elkaar werken; dat is vaak inherent aan de organisatiestructuur," weet Minkhorst. Maar dat wil natuurlijk niet zeggen dat het niet anders kan.
Bredere blik
Werkorganisatie Duivenvoorde heeft de kennis en de maatwerkgerichte aanpak van adviesbureau InnoFra ingeroepen. Programmamanager Integraal Gebiedsgericht Werken Frans Gersen en assetmanager Bouke de Jong kijken samen met de medewerkers in de organisatie hoe er vanuit de opgaven binnen omgevingsbeheer beter en integraal kan worden samengewerkt. Minkhorst: "Startpunt was de inventarisatie van de beheeropgaven die de komende jaren op ons afkomen en welke technische oplossingen daar bij horen. Daarna hebben we de koppeling naar ruimtelijke ordening gemaakt én meteen de knelpunten en kansen vanuit beleid meegenomen; voor álle domeinen. Vanuit een technische noodzaak - de riolering moet vernieuwd worden - kijken we breed naar de overige opgaven die hierbij passen. Bijvoorbeeld vanuit ruimtelijke adaptatie, energietransitie, bereikbaarheid, de woningbouw opgave of het sociaal domein. Bij de eerste twee kan het bijvoorbeeld gaan om maatregelen rond hittestress of het reserveren van ruimte voor ondergrondse voorzieningen voor warmteopslag. Handig om vast mee te nemen als de straat toch open moet. Maar je kunt ook meteen kijken naar de sociale samenhang en de demografie in een wijk. Wonen er veel kleine kinderen, dan moet er wellicht een kinderspeelplaats komen. In feite hebben we onszelf de vraag gesteld: kan 'noodzakelijk grootonderhoud en/of vervanging' meehelpen om de doelstellingen uit het coalitieakkoord en de sectorale visies te realiseren."
Op kaart
"Op basis van de informatie die we aan de voorkant hebben opgehaald, hebben we de knelpunten en kansen inzichtelijk gemaakt die integraal opgepakt kunnen worden. Niet overal zal meteen geld voor zijn, maar omdat je werk met werk gaat maken - de weg moet toch open - zullen de uiteindelijke kosten lager zijn. En bovendien: als je aan de voorkant kunt laten zien waarom een bepaald project noodzakelijk of wenselijk is, wordt het eenvoudiger om extern geld aan te trekken. Bijvoorbeeld een subsidie voor biodiversiteit van het hoogheemraadschap bij vergroening van de waterkant in een bepaald gebied. En ook als een project wel extra geld kost, helpt het mee als je het beargumenteerd kunt voorleggen aan de raad.
Dat 'laten zien' en 'beargumenteren' doet het projectteam IGW met behulp van interactieve artist impressions. Op GIS-kaarten zijn de integrale projectgebieden (wijken), letterlijk in kaart gebracht; één van de bestaande situatie, één waarop de knelpunten te zien zijn, één met de kansen. Minkhorst: "We hebben op het gemeentekantoor een speciale integrale programmakamer, daar hangen alle soorten kaarten per gebied. Die integrale programmakamer maakt voor iedereen toegankelijk en inzichtelijk wat er binnen IGW wordt ontwikkeld." Heel belangrijk zo'n fysiek punt waar iedereen kan binnenlopen. Het is immers de bedoeling dat de hele organisatie meedoet. Andreas de Graaf, gemeentesecretaris Voorschoten hierover: "Deze manier van integraal gebiedsgericht werken zorgt dat alle relevante disciplines en ambtenaren binnen de organisatie worden betrokken bij de opgave en dat het bestuur keuzes aan de voorkant kan maken. De opgave staat centraal en iedereen draagt hieraan bij."
Raad kijkt mee
Uiteraard heeft het programmateam IGW de tijd genomen om het bestuur mee te krijgen in deze beweging, al kostte dat weinig moeite, stelt Minkhorst vast. "De meerwaarde werd snel ingezien. We hebben een pilot gehouden met een wijk in Voorschoten waarvan we het kaartmateriaal hebben uitgewerkt en gepresenteerd aan het college en de raad. Met de raad hebben we ook nog een interactieve sessie gehouden, want het vraagt van hen een andere manier van benaderen van vraagstukken. Als je knelpunten en kansen aan de voorkant inzichtelijk maakt, creëer je voor de raad de mogelijkheid om op een hoger abstractieniveau naar de opgaven te kijken en juist op hoofdlijnen keuzes te maken. Daarom draagt dit zo mooi bij aan de transitie naar de Omgevingswet. Het eindproduct van deze werkwijze is een plan voor een gebied (wijk) en dat is weer een bouwsteen voor een omgevingsplan.
Op dit moment zijn we nog in de fase van alles nader uitwerken voor deze wijk en het inventariseren van de inbreng vanuit verschillende stakeholders. Al deze informatie brengen we in kaart en werken we uiteindelijk uit in een minimale variant (bijvoorbeeld alleen de technische opgave) en een variant plus (bijvoorbeeld meteen het meepakken van de wateroverlast of andere aspecten van ruimtelijke adaptatie)."
Deze varianten worden visueel in een afwegingskader aan de raad voorgelegd en die doet dan een uitspraak over welke variant wordt gekozen. "Zie het als een soort schuifje: links is minimaal, rechts is maximaal en je kunt ook ergens tussenin gaan zitten. Als we deze onderbouwde varianten aan het bestuur presenteren en er keuzes zijn gemaakt, kunnen we ook de bewoners en ondernemers mee laten denken. We praten hier immers over het openbare deel van de fysieke leefomgeving." Gemeentesecretaris De Graaf tot slot: Integraal gebiedsgericht werken zorgt dat alle knelpunten en kansen aan de voorkant van een project inzichtelijk en gewogen zijn waardoor de raad in staat wordt gesteld op het juiste kaderstellende niveau keuzes te maken en besluiten te nemen."
