Open data kunnen economische, maatschappelijke, democratische en bestuurlijke waarde hebben, maar wat moet je als gemeente doen om open data beschikbaar te stellen en wanneer wel en wanneer niet? Den Haag is een van de voorlopers en zet open data onder meer in bij de energietransitie.

Door: Frits de Jong

Het zal waarschijnlijk weinigen zijn ontgaan. Ons wordt aangeraden anders om te gaan met het klimaat. Zo zullen we bijvoorbeeld radicaal anders om moeten gaan met de energievoorziening. Minder gebruikmakend van fossiele brandstoffen en juist meer van duurzame energiebronnen. Om de energietransitie enigszins in goede banen te leiden, is data nodig, veel data. Bij voorkeur open data, zodat ook goed is na te gaan waar de data vandaan komen en wat er in de tussentijd eventueel aan gewijzigd is. Als het gaat om open data, dan is de gemeente Den Haag één van de voorlopers. Antoine Gribnau, die zich binnen de Zuid-Hollandse gemeente bezighoudt met het publiceren van open data en procesverbetering, ervaart dat het openzetten van data voor veel mensen binnen gemeenten vaak best nog wel een strijd is. "Een flink aantal mensen zit op hun data en vindt het openzetten daarvan hartstikke eng. En met de komst van de AVG (de Algemene Verordening Gegevensbescherming) is dat er niet beter op geworden. Toch komen er steeds meer open data beschikbaar. Ook bij ons en ook als het gaat om energietransitie. In het kader van die transitie hebben wij een groot aantal onderzoeken gedaan en je merkt dat die ook veelvuldig worden gebruikt. Bijvoorbeeld door de Universiteit Leiden, de TU Delft of De Haagse Hogeschool. Het mooie daarvan is dat die organisaties de data weer verrijken, voordat het weer bij ons terechtkomt. Dat is erg gaaf."

Ook Paul Suijkerbuijk ziet de gemeente Den Haag als een voorloper als het gaat om open data. Suijkerbuijk, sinds april van dit jaar werkzaam als adviseur data bij VNG Realisatie, vindt met name de manier waarop Den Haag open data beschikbaar stellen, interessant. "Veel gemeenten zien het beschikbaar stellen van open data als een 'moetje'. 'Er zijn wettelijke verplichtingen om het te doen en dus doen we het'. Veelal merk je dan dat gemeenten er de kantjes vanaf lopen. Datgene wat gedaan moet worden, gebeurt, maar meer ook niet. Bij de gemeente Den Haag is dat anders. Kijk hoe zij bijvoorbeeld het aanpakken met betrekking tot die energietransitie. Zo heeft de gemeente, samen met Coalitie Laak, in mei van dit jaar het atelier Datalab gehouden, waarbij open data in relatie tot het vraagstuk van de energietransitie centraal stond. Inwoners van het stadsdeel Laak voerden daarbij het gesprek met ambtenaren en techneuten over wat je zou kunnen doen met beschikbare data. De ervaring leert dat inwoners vaak toch net even iets anders tegen dingen aankijken dan bijvoorbeeld ambtenaren of techneuten. Het is een interessant proces, ook al is het in het begin van dat soort bijeenkomsten vooral een zaak van aftasten. Je spreekt elkaars taal niet, de belangen zijn anders, et cetera."

Aanscherpen beleid

De bijeenkomst van mei van dit jaar heeft Antoine Gribnau nog maar eens duidelijk gemaakt dat inwoners een voorname rol kunnen spelen in de plannen van de gemeente, ook als het bijvoorbeeld gaat om het maken van het beleid. Open data nemen daarbij een prominente plaats in. "Tot voor kort was het voor een gemeente als de onze relatief vrij eenvoudig. Je maakte beleid en vervolgens, ik chargeer, moesten inwoners of ondernemers het verder zelf maar moesten uitzoeken. Met behulp van open data willen we zorgen dat beleid ook echt op lokaal niveau goed bekeken wordt, waarbij inwoners zich de vraag moeten stellen wat dat beleidsvoorstel voor hen betekent en wat zij de gemeente kunnen teruggeven, zodat het beleid kan worden aangescherpt. Noem het een vorm van participatie", aldus Gribnau, die heeft gemerkt dat de inbreng van inwoners en ondernemers absoluut meerwaarde heeft. "Naar aanleiding van de bijeenkomst over energietransitie in mei in Laak hadden we bijvoorbeeld gesprekken met een aantal ondernemers. Zij zagen dat de gemeente een beperkt budget heeft als het gaat om verduurzaming, maar dat er binnen de gemeente wel een groot aantal huizen is met platte daken. Hun voorstel was: 'Wat nu als jullie die daken aan ons verhuren, zodat wij die vol kunnen leggen met zonnepanelen? Wij hebben geld en jullie een beste investering. Een ander initiatief is Groene Mient, een sociaal ecologisch woonproject in Den Haag. Die hebben zelf zoveel productie van energie dat ze dat graag delen met de buurt, maar wel op een eerlijke manier willen verrekenen."

In zijn rol als adviseur data bij VNG Realisatie is Suijkerbuijk onder meer bezig met het inventariseren en analyseren van al dit soort initiatieven op het gebied van energietransitie. "Ik heb ontdekt dat er al erg veel gebeurt. Hoeveel projecten er lopen? Ik heb daar nog geen goed beeld van. Maar het zijn er veel. De nadruk ligt daarbij met name op het gasvrij maken van wijken en steden, maar we moeten niet uit het oog verliezen dat er daarnaast een groot aantal andere initiatieven loopt. De vraag is hoe je nu al die energietransitie-initiatieven goed kunt helpen met het beschikbaar stellen van open data, waarbij een goede afstemming plaatsvindt tussen beleid (gemeente), maatschappij (inwoners) en technologie. Ik merk dat gemeenten daar hard op inzetten. De rol van de VNG is met name ervoor te zorgen dat de data die relevant zijn voor het energievraagstuk ook gemeente-overschrijdend beschikbaar komen, bij voorkeur gevisualiseerd. Daar zou Waarstaatjegemeente een voorname rol kunnen spelen. Hoe kun je naast de verplichte plannen (zoals de transitievisie warmte die gemeenten uiterlijk eind 2021 moeten hebben vastgesteld), Waarstaatjegemeente in zetten om andere vormen van aanjagen van initiatieven voor elkaar te krijgen op basis van kaarten, visualisatie, data verzamelen, kennis delen?"

Data delen

Gesproken over de komende jaren. Als het aan Antoine Gribnau ligt, wordt het over een jaar of twee, drie redelijk normaal gevonden dat gemeenten met kennisinstellingen, bedrijven en inwoners data delen. "Een aantal bedrijven zal daar moeite mee hebben, want voor hen is data een businessmodel. Maar ik ben van mening dat, op het moment data vrij beschikbaar zijn, de service die je als bedrijf daar op kunt bieden, veel groter is dan enkel de waarde van de data. Bedrijven moeten dat gaan beseffen." Paul Suijkerbuijk hoopt dat we over een jaar of twee, drie weer wat meer grip hebben op het datadelen. "Dat is ook hard nodig. Julia Janssen heeft in een boek een uitdraai gemaakt van alle gebruiks- en privacyvoorwaarden waarmee je akkoord gaat op het moment je op de website van de Daily Mail Online terechtkomt. Met één klik ga je akkoord met iets van 853 gebruiks- en privacyvoorwaarden. Met één klik ga je akkoord met zo'n woud aan aspecten waar jouw data gedeeld worden. Dat kun je niet tot je nemen. Kansloos. Ik hoop dat we op dat vlak weer een beetje grip op de zaak krijgen."

De conclusie mag getrokken worden dat de combinatie open data en de gemeente Den Haag tot nu toe een goede is gebleken. Dat geldt niet voor alle gemeenten of provincies. In dat kader zijn verplichte standaarden, ofwel 'pas toe, of leg uit' standaarden noodzakelijk, waarin afspraken zijn gemaakt over onder meer inhoud, context en techniek die per dataset nodig zijn om tot centrale, landelijke datasets te komen. Het verplicht stellen gaat een beetje in tegen het gevoel van Antoine Gribnau, maar het is wat hem betreft wel de manier waarop het werkt. Hij haalt graag het voorbeeld van Rioned aan, de koepelorganisatie voor stedelijk waterbeheer in Nederland. "Zij hebben linked data helemaal uitgewerkt en uitgeschreven met alle definities. Dat is het schoolvoorbeeld van hoe het zou moeten. Hoe het komt dat zij dat doen? Gewoon omdat het wettelijk verplicht is. Als zij de boel niet op orde hebben, dan staan wij hier over een tijdje waarschijnlijk met onze voeten in het water." Ook Paul Suijkerbuijk ziet de voordelen van (verplichte) standaardisatie, maar dan wel bottom-up: gemeenten en gebruikers bepalen de prioriteiten. Mogelijk met een vorm van 'light' standaardisatie met een zelfverplichtend karakter. "Als je kijkt naar al die beheermodellen voor standaardisatie en hoeveel tijd er mee gemoeid is om dat voor elkaar te krijgen. Dat is immens. Wat mij betreft werken we vooral met heel concrete en praktische afspraken."

Whitepaper Open Data

VNG Realisatie werkt aan een whitepaper die inzoomt op het belang en de waarde van open data voor gemeenten. Open data kunnen economische, maatschappelijke, democratische en bestuurlijke waarde hebben. Bijvoorbeeld waar het gaat om ondermijning of de energietransitie. In het document is ook aandacht voor verbeterpunten, met name op het gebied van vindbaarheid, mogelijkheid tot hergebruik en interoperabiliteit.